وهبة بن مصطفی الزحیلی

کیست که خودرا منتسب به علم بداند و کتاب الفقه الاسلامی وادلته را نشناسد.

وهبة بن مصطفی الزحیلی در سال ۱۹۳۲ میلادی در شهرک دیر عطیه از مربوطات شهر دمشق تولد یافته و در سال ۲۰۱۵ میلادی وفات یافته است.

پدر وی زراعت پیشه وحافظ قرآن بود آرزو داشت که فرزندش شأن دیگری داشته باشد وخداوند برایش بیشتر ازآنچه آرزو داشت عطا کرد

(شاد آن پدر کز پسر مفتخر شود).

وهبة الزحیلی  در سال ۱۹۵۶تحصیلات علمی خودرا در فاکولتهء شرعیات جامعةالازهر با کسبِ درجهء امتیاز بإتمام رسانیده است، از اینکه این طالب العلم معنای فاکولتهء شرعیات را میدانسته که تعلیم اکادیمیکِ شرعی یعنی چی؟ و نیازهای یک دانش آموز شرعیات اگر واقعاَ بخواهد تفقه حاصل کند چیست؟ نیازِ مبرم به مطالعهء حقوق معاصر را پی میبرده است، همین است که این مرد از همان آوانِ تحصیل در مرحلهء لیسانس همت عالی داشته وخودرا آماده برای خدمت علم مینموده است، همین است که همزمان با تحصیل در بخش شرعیات الازهر به تحصیل در رشتهء حقوق در دانشگاه عین شمس در قاهره میپردازد ویکسال بعد از فراغت ازشرعیات الازهر از بخش حقوق عین شمس نیز نیز فارغ میشود،دانشگاه عین شمس از جامعهء الازهر شاید ده کیلومتر فاصله داشته باشد، یعنی این مرد لابد تقسیم اوقاتی داشته که بعضی روزهای هفته در الازهر وبعضی روزها به عین شمس میرفته است،همچنان که وی سند تدریس را از کلیة اللغة العربیة جامعة الازهر دریافت میدارد، سپس ماستری ودکتوراه خودرا سال ۱۹۶۳ با کسب امتیاز از فاکولتهء حقوق دانشگاه قاهره دریافت میدارد، پایان نامهء وی  یکی از مشهور ترین پایان نامه های دکتوراه در ساحهء اکادیمیک اسلامی ميباشد، کمیتهء علمی که وهبه زحیلی نزد آن به دفاع از پایان نامهء خود پرداخت توصیه به نشر وتکثیر پایان نامهء مذکور وارسال آن به دانشگاه های اسلامی کرد، وچنین هم شد چون کتابخانهء معتمدی سراغ نیست که از داشتن این اثر علمی فارغ باشد. پایان نامه وی زیر عنوان (آثارالحرب فی الفقه الاسلامی،دراسة مقارنة)نام داشت، یعنی آثار جنگ در فقه اسلامی،پژوهش مقایسوی،وی در این اثر علمی بزرگ تمام مسائل متعلق به جنگ وصلح، و ریشه یابی نظریهء جنگ ونظریهء صلح، عوامل مؤدی به جنگ، ضرورت مبرم به صلح، آثار مرتب بر جنگ وصلح از قبیلِ اموال، اسیران، متارکه، مصالحه،معاهده، تبادل اراضی، تبادل تجاری،عادی سازی روابط، وصدها مسائل متعلق به این بخش مهم را از منظور فقه اسلامی وحقوق عمومی بین المللی بررسی کرد، اما در بخش فقه اسلامی وی اکتفا به یک مذهب معین نکرد بلکه این مقایسه را میان هشت مذهب فقهی اسلامی انجام داد، مذهب فقهی حنفی،مذهب فقهی مالکی،مذهب فقهی شافعی،مذهب فقهی حنبلی،مذهب فقهی ظاهری،این پنج مذهب اهل سنت،ومذهب فقهی جعفری،از مذهب شیعهء امامیه،ومذهب فقهی زیدی،از شیعهء زیدیه، ومذهب فقهی اباضی،از مذهب اباضیه،هشت مذهبی اند که اقوال فقهای آن را در بارهء موضوع مذکور گردآوری نموده است، واین شیوهء یک عالم محقق است که عاری از تعصب است و بر حقانیت اصولی اهل قبله ایمان دارد ومیداند که در عصر کنونی فقط دو تقابل است، تقابل حق متمثل در اسلام، وباطل متمثل در کفر،چنانکه همه مکاتب باطل در چنین تقابل برعلیه اسلام متحد میشوند وباطل شبهات خودرا از مجموع این مکاتب به صوب اسلام پرتاب میکند، حق نیز اولی تر است که استدلال خودرا از مجموع مذاهب اسلامی در (ما یمکن الاتفاق علیه) دریافت دارد وبه صوب باطل پرتاب نماید، وی میدانست که چنین موضوع عمده زمانی میتواند حق امانت علمیی خودرا ادا کند که کامل باشد وفقه یک مذهب به تنهایی خود در مسائل معاملات نمیتواند پاسخگوی همه نیازها باشد، لهذا شراکت همه فقهای اسلام از لابلای نقل اقوال آنان در چنین پژوهش ها الزم اللوازم است،تا نیز حکومت ها آنگاه که فقه اسلامی را بحیث نماد شریعت نافذ کنند مواد فقهیی بسیار در دسترس داشته باشند، و برای تازگی های مسائلِ دنیای امروزی شواهدِ وافر داشته باشند.

دکتور وهبة الزحیلی علم را از مشایخ زبدهء مصر وشام فراگرفت،از جملهء اساتید وی امام محمد ابی زهره است که  این سلسله را با وی آغاز کردیم،از اساتید وی همچنان شیخ ازهر مرحوم شیخ محمود شلتوت است که شخصیت علمی معروف ودارای مواقف وعلمدار تقریب مذاهب اسلامی، وصاحب کتاب معروفِ (الاسلام عقیدة وشریعة) است، از اساتید وی مرحوم شیخ علی الخفیف است که یکی از قامت های دیگر علمي بود، همچنان از اساتید وی دکتور محمد الزفزاف و دکتورمحمد سلام مدکور و شیخ عبدالرحمن تاج عیسی منون، میباشند.

دکتوروهبه زحیلی سال ۱۹۶۹ به حیث استاد همکار در دانشگاه دمشق آغاز کردوارتقا کرد، ونظر به جایگاه معتبر علمیی که داشت میان دانشگاه های عدیدی از ممالک مسلمان استقدام واستخدام شد، وی بر علاوهء دانشگاه دمشق در دانشگاه های کشور لیبی،امارات،سودان،کویت،قطر،بحیث استاد ایفای وظیفه کرد، ودر این مدت بر بسیاری از پایان نامه های ماستری ودکتوراه اشراف ورزید، اشراف وی بر یک پایان نامه متانتِ آن پایان نامه را نشان میداد،همچنان که وی در وضع نصاب های تعلیمی بسیاری از کانون های علمیی رسمی وشخصی  شرکت ورزید،  در عرصهء رسانه نیز فعالیت داشت، رادیوی دمشق،تلفزیون های بعضی ممالک عربی درسها وفتواهای وی را از زبان خود وی زنده ویا ضبط شده نقل میکردند،همچنان که در بعضی مجله های معتبر مقالات علمی مینوشت،مخصوصا در مجلۀ الشریعه والقانون دولت امارات متحد عرب که از مؤسسین آن نیز بود.در بابت مجله های علمی باید گفت که بعضی این مجله ها از شهرت علمی وافر برخوردار اند ونادر ترین بحث ها در ان یافت میشود،از جمله مجله قانون واقتصاد که در مصر سابق به نشر میرسید ومرجع پژوهشهای علمی محسوب میشود.

دکتور وهبة الزحیلی نظر به تسلطتی که در باب معاملات فقه اسلامی داشت در نهادهای مالی بحیث عضو یا مشاور نیز ایفای وظیفه میکرد، وی بحیث رئیس شرکت مضاربات ومقاصهء اسلامی در البحرین ایفای وظیفه کرد، مضاربه یا مضاربت عبارت از شرکت میان دو شخص است که یکی به پرداخت سرمایه ودیگر به انجام عمل در ان سهم میگیرد که این انجام دهنده را مضارب مینامند،همچنان که مقاصه نیز یکی از شیوه های عمده در تسویه امور نقدی میباشد ومجال عمده ان بانک میباشد، همچنان که وی بحیث مشاور بانک اسلامی بین المللی در البحرین ولندن ایفای وظیفه نمود،همچنان که عضویت مشاور در بسیار نهادهای مالی را داشت.

زحیلی دریای تألیف.

وی شاید یکی از بیشترین علماء معاصر باشد که محور تألیفات خود را صلب مسائل فقهی واصولی و تفسیری وحدیثی وکلامی ومقاصدی،قرار داده است ودر هر کدام این فن تصانیف ماندگار نموده است.

معروف ترین تألیف وی کتاب الفقه الاسلامی وادلته میباشد که در هشت جلد میباشد،وبسیار طبع گردیده وبه زبان های ترکی ومالاوی وفارسی ترجمه شده است، ونباید هیچ منتسب علمی فارغ از داشتن ان باشد.

کتاب السلم والحرب فی الاسلام،که شاید تلخیص کتاب آثار الحرب فی الفقه الاسلامی باشد،و به زبان فرانسوی ترجمه شده است.

کتاب الوجیز فی اصول الفقه، این کتاب از کتابهای معروف در اصول فقه بعد از کتاب الوجیز فی اصول الفقه دکتور عبدالکریم زیدان است،و معروف تر از اصول الفقه ابی زهره و محمد حسنین خضر است.

کتاب موسوعة الفقه الاسلامی والقضایا المعاصره،نشر دارالفکر در ۱۴ جلد.

کتاب قضایا الفقه والفکر المعاصر در ۳ جلد. 

کتاب التفسیر المنیر در علم تفسیر در ۱۶ جلد ویکی از تفاسیر جامع الاقوال.

کتاب التفسیر الوجیز

کتاب الفقه الحنفی المیسر

کتاب الفقه المالکی المیسر

کتاب الفقه الشافعی المیسر

کتاب الفقه الحنبلی المیسر 

کتاب نظریة الضرورة الشرعیة.

کتاب نظریة الضمان، که به مسائل تاوان و مسئولیت مدنی وجنائی پرداخته است.

کتاب اصول مقارنة الادیان.

کتاب الضوابط الشرعیة للاخذ بایسر المذاهب، که در ان به نحوهء اخذ آراء آسانترین رأی فقه مذهب دیگر،پرداخته است.

کتاب القرآن الکریم، البنیة التشریعیة والخصائص الحضاریة.

کتاب الذرائع فی السیاسة الشرعیة والفقه الاسلامی.

کتاب قواعد الفقه الحنبلی.

کتاب تحقیق وتخریج احادیث وآثار جامع العلوم والحکمِ ابن رجب حنبلی.

تحقیق وتلخیص کتاب الانوار فی شمائل النبی المختاري، امام بغوی.

کتاب تقدیم وتحقیق نسل الوطاري،امام شوکانی 

کتاب الاستساخ جدل العلم والدین. والاخلاق،یعنی: نسخه سازی از طریق ژن،جدل علم،دین،اخلاق.

کتاب حقوق الانسان فی الاسلام.

کتاب العالم الاسلامی فی موجهه التحدیات الغربیه،جهان اسلام در برابر چالش آفرینی های غرب.

کتاب المجدد جمال الدین الافغانی واصلاحاته في العالم الاسلامي.

کتاب الاسلام والاعاقه،یعنی اسلام ومعلوليت،در اين اثر به حقوق معلولين وتاثير مثبت جامعه متمدن بر روان انان برداخته است.

کتاب حق الحریة فی العالم، حق آزادی در جهان

کتاب المصارف الاسلامیة،بانکداری اسلامی.

کتاب فتاوی معاصره.

وعدید از تألیفات دیگر که به نشر رسیده است. این تاليفات بود که وی را دائرة المعارف فقه اسلامی ساخته ویکی از بارزترین علماء جهان اسلام معرفی داشت وعضویت مجامع فقهی درعربستان،هندوستان،سودان،امریکا را دارا گشت،همچنان که جائزهء بهترین شخصیت اسلامی را در سال ۲۰۰۸ از کشورمالیزی در یافت کرد.

وهبة الزحیلی وسیاست.

با وصفیکه بعضی کتابهای وی عمق نظریات سیاسی را به تحلیل میکشید،چنانکه در کتاب اسلام دین شوری،نقاط وصل وفصل شوری ودمکراسی را بیان کرد ومفهوم عام دمکراسی را که حاکمیت مردم بر مردم است با مفاهیم کلی شوری تلفیق کرد،اما در بارهء جریانات سیاسی هیچ لب نمیگشود،از هیچ حکومتی حتی حکومت مستبد اسد در سوریه از ترس هم دفاع نمیکرد ولی رد هم نمیکرد،رضوان السید نویسنده وروزنامه نگار لبنانی در مقالهء که در جریدهء الشرق الاوسط نشر کرده بود موضوع پوشیدهء را بعد از وفات وی نوشت،گفت برای دکتر رمضان بوطی گفتم از حکومت خانوادگی اسد دفاع میکنی روی چه دلیل؟

گفت برای اینکه بدیلها بسیار فاسد تر اند ونیز برای اینکه من توانستم با نزدیکی با اسدپدر وپسر سه هزار تبعیدی را به کشور بازگردانم، رضوان السید میگوید وقتی از دکتور وهبة الزحیلی عین سوال را پرسیدم گفت،من چه بگویم،من شنیدم که خامنئی گفت بشار الاسد مانند فرزند من هست،یعنیکه تبدیل این نظام دریایی خون میطلبد و چگونه با چنین نظامی که منافع چندین کشور بشمول اسرائیل در ان است به سخنان شیخ یوسف قرضاوی بپیوندم که سه سال قبل رابطه بسیار صمیمی با بشار الاسد داشت وحالا اسد را مرتد میگوید،من فساد این نظام مفسد را میدانم ولی ساحهء عمل را پر از آفات میبینم وآینده را بسیار تاریک میبینم،رضوان السید میگوید وقتی بعد از شهادت رمضان بوطی با وی تماس گرفتم آین آیت را خواند (يالیتنی مت قبل هذا وکنت نسیا منسیا). ای کاش پیش ازاین مرده بودم وفراموش شدهء کامل میگشتم.

ولی :

هر گز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق

ثبت است بر جریدهء عالم دوام ما

رحمه الله رحمة واسعة